•”Türk devletleri” deyimi için bu kisa açiklamadan sonra su hususu da belirtmek isteriz: Türk devletlerinin sayisi Cumhurbaskanligi forsunda 16 yildizla simgelenen devletlerden ibaret degildir. Cumhurbaskanligi forsunda simgelenen Türk devletleri, belki Türk tarihinin en parlak yildizlari idi, ama tarihimizin parlak yildizlari bunlardan ibaret degildir. Bu yildizlarin ilki olarak gösterilen Asya Hun imparatorlugu da süphesiz ilk Türk devleti degildi. Fakat yakin zamanlara kadar yazili belgeler bize Türk tarihini ancak Hun Türkleri’nden baslatacak kadar bilgi veriyordu.
Gerek islâm öncesi, gerek zamanimiza kadar devam eden Islâmî devirde, degisik adlarla tarihte yer alan Türk devletlerinin sayisi 110’dan fazladir. Bunlarin 15’i büyük hakanlik (imparatorluk), 38’i imparatorluk olmayan devlet, 34’ü beylik, 4’ü atabeylik, 17’si hanliktir. Ayrica 1918’den bu yana kurulan Türk cumhuriyetlerini de sayiyoruz ki, bunlarin sonuncusu Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti’ dir.
Hakanlik, beylik, atabeylik gibi devlet sekilleri baska milletlerde pek görülmez. Baska milletlerin de buna benzer siyasî kuruluslari elbette vardir ama birçok bakimdan farklilik gösterirler.
Türklerin birçok devleti ve çesitli kavimleri hâkimiyetleri altina alarak kurduklari büyük devletlere Hakanlik ya da kisaca il veya El denirdi, imparatorluk halini almamis devletler de bazen yine “Il” veya “El” genel adiyla anilirdi.
imparatorluk haline gelmis Türk devleti, meselâ Hun imparatorlugu, genis cografî bölgeleri ve çesitli topluluklari daha iyi yönetmek için “Dogu Hakanligi” ve “Bati Hakanligi” olarak ikiye ayrilirdi. Teorik olarak en büyük hükümdar Dogu Türk Eli’nin Hakani idi ve Bati Türk Eli’nin hakani ona tâbi olurdu. Her iki hakanligin yönetiminde Türk olmayan milletler de vardi. Bu idarî bölünme GökTürk’lerde de görülür. M.Ö. 2. yüzyilda Asya Hun imparatorlugu’nda Türk hâkimiyetine giren yabanci devletlerin sayisi 26, Attila zamaninda (M.S. 5. yüzyil) Bati Hunlara bagli çesitli yabanci milletlerin sayisi ise 35 kadardi.
•”BEYLIK”ler, hakana tâbi idiler ama, sinirlari belli bir araziye sahiptiler ve aslî unsuru Türkler olustururdu. Kendi sinirlari içinde tam bagimsizidiler. Yalniz savaslarda hakana yardim ederler, diger zamanlarda da vergi verirlerdi: Karluk Beyligi, Tolunlular Beyligi, Saltuklu Beyligi, Karamanogullan Beyligi, Aydinogullari Beyligi… vb.
Bazen beylikler çok büyür, gelisir ve hakanlik zayiflayip çöktügü zaman onun yerini alirdi. Meselâ bir Selçuk Bey, bir Osman. Bey çikar, kendi adlari ile anilan beylikleri yine . kendi adlari ile anilan imparatorluklar haline getirirlerdi.
•”ATABEYLIK” de baska milletlerin tarihinde pek görülmez. Atabey, hükümdarlarin çocuklarini, küçük tiginleri, yani küçük prensleri egiten, uzak bölgelere tecrübe kazanmalari için gönderilen bu hükümdar çocuklarina ögretmenlik, naiplik yapan bilge kisilere verilen bir unvandi. Bunlardan bazilari, özellikle merkeze uzak yerde olanlar, devlet zayifladigi zaman bulunduklari yerin idaresini kendi ellerine alir, bagimsizliklarini ilân ederlerdi Meselâ Tugteginliler ve Böriler Suriye Atabeyligi’ni, ilDenizliler Azerbaycan Atabeyligi’ni kurmuslardi.
•”HANLIK”lar daha çok Altin-Ordu devletinin dagilmasindan sonra meydana çikmis siyasî kuruluslardi. Timur, Özbekistan’i aldiktan sonra Altin Ordu devleti dagilmis ve Kipçak bozkirlarinda yasayan, hanedana mensup yöneticiler arasinda taht mücadelesi, hükümdarlik mücadelesi baslamis, mücadeleyi yapanlar ya da kazananlar, kendilerine, eski Türk devletinin hakanlarini temsil etmek için “Han” veya “Kagan”; kurduklari devlete de “Hanlik” demislerdir: Peçenek Hanligi, Uz Hanligi, Özbek Hanligi, Kirim Hanligi, Buhara Hanligi, Kasgar-Turfan Hanligi… gibi.
Hun imparatorlugu’ndan önce de Türk devletlerinin bulundugunu, ama belge ve kaynak yetersizliginden, bunlarin yasayisini ancak Asya Hun imparatorlugu’ndan itibaren takip edebildigimizi söylemistik. Simdi, Hun imparatorlugu’ndan bugüne kadar kurulan Türk devletlerinin adlarini verelim.
IMPARATORLUKLAR (HAKANLIKLAR)
1-Asya Hun imparatorlugu (M.Ö.4.yüzyil-m.s.48)
2-Avrupa (Bati) Hun imparatorlugu (374-469)
3-Ak Hun imparatorlugu (4. yüzyil sonla-ri-557)
4-I. Gök-Türk imparatorlugu (552-582)
5-Dogu Gök-Türk imparatorlugu (582-630)
6-Bati Gök-Türk Imparatorlugu (582-630)
7-II. Gök-Türk imparatorlugu (681-744)
8-Uygur imparatorlugu (744-840)
9-Avrupa Avar imparatorlugu (6. yüzyil-805)
10-Hazar imparatorlugu (7. yüzyil-965)
11-Büyük Selçuklu Imparatorlugu (1040-1157)
12-Harzemsahlar imparatorlugu (1097-1231)
13-Timur Imparatorlugu (1370-1405)
14-Babür (Hint-Türk) imparatorlugu (1526-1858)
15-Osmanli Imparatorlugu (1299-1922)
DEVLETLER
16-Kuzey Hun Devleti (M.S.48-156)
17-Güney Hun Devleti (M.S.48-216)
18-1. Chao Hun Devleti (304-329)
19-2. Chao Hun Devleti (328-352)
20-Hsia Hun Devleti (407-431)
21-Kuzey Liang Hun Devleti (401-439)
22-Lou-lan Hun Devleti (442-460)
23-Tabgaç Devleti (386-557)
24-Dogu Tabgaç Devleti (534-557)
25-Bati Tabgaç Devleti (534-557)
26-Dogu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti (911-1368)
27-Sato Türk Devleti (907-923)
28-Tang Sato Türk Devleti (923-936)
29-Tsin Sato Türk Devleti (937-946)
30-Kan-çou Uygur Devleti (905-1226)
31-Türgis Devleti (717-766)
32-Karluk Devleti (766-1215)
33-Kirgiz Devleti (840-1207)
34-Sabar Devleti (5. yüzyil-7. yüzyil arasi)
35-On-Ogur Devleti (5. yüzyil senu-6. yüzyil ortalari)
36-Tukurgur (9 Ogur) Devleti (5. yy sonu-6. yy sonlari)
37-Uturgur (30,Ogur) Devleti (5. yy sonu-6. yy sonlari)
38-Basaraba Türk Devleti (Basarabya, Romen Devleti’nin baslangici, 1330)
39-Karahanli (Kara Hanli) Devleti (840-1042)
40-Dogu Kara Hanli Devleti (1042-1211)
41-Bati ‘Kara Hanli Devleti (1042-1212)
42-Oguz Yabgu Devleti (10. yy baslari-1000)
43-Gazneli Devleti (1969-1187)
44-Suriye Selçuklu Devleti (1092-1117)
45-Kirman Selçuklu Devleti (1092-1187)
46-Anadolu Selçuklu Devleti (1092-1307)
47-lrak Selçuklu Devleti (1157-1194)
48-Eyyûbî’ler Devleti (1171-1348)
49-Hindistan Türk Devleti (Delhi Türk Sultanligi) (1206-1413)
50-Misir Türk Devleti (1250-1383)
51-Kara Koyunlu Devleti (1380-1469)
52-Ak Koyunlu Devleti (1350-1502)
53-Timurlular Devleti (1405-1507)
BEYLIKLER
54-Uygur Beyligi (8. yüzyil baslari)
55-Karluk Beyligi (13. yüzyil baslan)
56-Tolunlular Beyligi (868-1417)
57-Aksidliler Beyligi (935-969)
58-izmir Beyligi “Çaka Beyligi” (1081-1097)
59-Dilmaçogullari Beyligi (1085-1192)
60-Danismendli Beyligi (1092-1178)
61-Saltuklu Beyligi (1092-1202)
62-Ahlat-Sahlari Beyligi “Sökmenliler Beyligi” (1100-1207)
63-Artuklu Beyligi (1101-1409)
64-Inalli Beyligi (1103-1183)
65-Mengücüklü Beyligi (1118-1250)
66-Erbil Beyligi “Beg Teginliler” (1146-1232)
67-Çobanogullari Beyligi (1227-1309)
68-Karamanogullari Beyligi (1256-1483)
69-inanç Ogullari Beyligi (1261-1368)
70-Sahip Ata Ogullari Beyligi (1275-1341)
71-Pervane Ogullari Beyligi (1277-1322)
72-Mentese Ogullari Beyligi (1280-1424)
73-Candarogullari (Isfendiyarogullari) Beyligi (1292-1462)
74-Karesiogullari Beyligi (1297-1360)
75-Germiyan Ogullari Beyligi (1300-1429)
76-Hamid Ogullari Beyligi (1301-1423)
77-Saruhan Ogullari Beyligi (1302-1410)
78-Aydin Ogullari Beyligi (1308-1426)
79-Teke Ogullari Beyligi (1321-1390)
80-Ertana Ogullari Beyligi (1335-1381)
81-Dulkadir Ogullari Beyligi (1339-1521)
82-Ramazan Ogullari Beyligi (1352-1608)
83-Dobruca Türk Beyligi (1354-1417)
84-Kadi Burhaneddin Ahmed Beyligi (1381-1398)
85-Esrefogullari Beyligi (1300-1326)
86-Berçem Ogullari Beyligi (12. yüzyil)
87-Yaruklular Beyligi (12. yüzyil)
88-Sam (Suriye) Atabeyligi (Tugteginliler, Böriler) (1117-1154)
89-Musul-Halep Atabeyligi (Zengîliler) (1127-1259)
90-Azerbaycan Atabeyligi (il-Denizliler) (1146-1225)
91-Fars Atabeyligi (Salgurlular) (1147-1284)
HANLIKLAR
92-Büyük Bulgarya Hanligi (630-665)
93-itil (Volga) Bulgar Hanligi (665-1391)
94-Tuna Bulgar Hanligi (681-864)
95-Peçenek Hanligi (860-1091)
96-Uz Hanligi (860-1068)
97-Kuman-Kipçak Hanligi (9. yy-13. yy)
98-Özbek Hanligi (1428-1599)
99-Kazan Hanligi (1437-1552)
100-Kirim Hanligi (1440-1475)
101-Kasim Hanligi (1445-1552)
102-Hive Hanligi (1512-1920)
103-Sibir Hanligi (1556-1600)
104-Buhara Hanligi (1599-1785) 105-Kasgar-Turfan Hanligi (15. yy. baslari-‘ 1877)
106-Hokand Hanligi (1710-1876)
107-Türkmenistan Hanligi (1860-1885)
CUMHURIYETLER – ATABEYLIKLER
108-Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920)
109-Bati Trakya Türk Cumhuriyeti (1. kurulus: 31 Agustos 1913; 2. kurulus: 1915-1917; 3. kurulus: 1920-1923)
110-Türkiye Cumhuriyeti (1923)
111-Hatay Cumhuriyeti (1938-1939)
112-Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti (1983).
